خسروپناه: تقویت کلام عقلانی ارجحیت دارد | رمضانی: فلسفه اسلامی جهانی شود

اشاره: رهبر معظم انقلاب در دیدارهای مختلف با اساتید و بزرگان حوزه در طول سالیان متمادی به ارزش و اهمیت و ضرورت بسط و گسترش فلسفه و علوم عقلی در حوزه اشاره و تأکید کردند که فلسفه باید جایگاه خود را در حوزه پیدا کند چراکه در غیر این صورت کسانی عهده دار این امر خطیر می شوند که احیانا از صلاحیت های لازم برای این مسأله برخوردار نیستند.

بی شک در دنیای معاصر با همه مردم و در مقابل همه شبهات نمی توانیم با آیات قرآن و سخنان گهربار معصومین استدلال کنیم، چراکه در نظر برخی از پرسش گران خود قرآن و روایات اول کلام است، یعنی این که ابتدا باید اساس قرآن و حدیث را برایشان ثابت کرده و در ادامه به آن استدلال کنیم، از این علوم عقلی که با استدلال و منطق و عقل سر و کار دارد در این عرصه می تواند یاری گر خوبی برای دین و دیانت باشد.

رهبر معظم انقلاب در دیدار با اعضای مجمع عالی حکمت اسلامی در اردیبهشت ماه امسال اظهار داشتند: «بچه‌های ما ذهنشان دارد فلسفی می شود؛ خوشبختانه حرکت جامعه و نظام موجب شده که ذهنها عقلانیت پیدا کند، جوانهای ما واقعاً سؤال می کنند، این سؤال هائی که زیاد شده، این را باید مبارک دانست؛ منتها ما باید جوابگوئی داشته باشیم؛ حس سؤال کنندگی دارد زیاد میشود، و این همین‌طور دارد به نسلهای پائین‌تر منتقل میشود».

تاریخچة فکری مسلمین حکایت از آن دارد که سیر علوم عقلی هرچند با مشکلاتی روبه‌رو شد، رفته رفته و در مکاتب مختلف فکری و با نقد و انتقادها و تعدیل‌های لازم جایگاه شایستة خود را پیدا کرد و به نحوی با علوم شرعی و عرفانی همدلی یافت، و اگر مسائل یا مشکلاتی در گذر تاریخ اسلام رخ می‌داد، حوادثی عارضی و وابسته به موقعیت‌های خاص بوده است.

به هر روی،‌ نقش تعیین کنندة علوم عقلی در میان دیگر شاخه‌های علوم انسانی امری انکارناپذیر است، بر این اساس، بررسی کارشناسانه و تبیین جایگاه علوم عقلی در مهندسی ساختار علوم اسلامی برای جهان اسلام، به ویژه برای محققان و مراکزی از جمله حوزه های علمیه بسیار مهم است. چراکه برخی معتقدند که فلسفه و علوم عقلی جایگاه بس پایین تر نسبت به علوم دسته دومی از جمله فقه و اصول دارد.

با توجه به اهمیت این موضوع سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، از مدت ها پیش به ویژه در ایام بزرگداشت علامه طباطبایی(ره) گفت‌وگوهایی را در همین محور با صاحبنظران و اساتید حوزه ترتیب داد؛ در ادامه این حرکت بود که نشست علمی «جایگاه علوم عقلی در حوزه» از سوی این رسانه حوزوی روز سه شنبه 13 آذرماه با حضور حجج اسلام والمسلمین رمضانی و خسروپناه برگزار شد.

مشروح گزارش نشست علمی یاد شده در ادامه تقدیم می گردد.

علیرضا استادیان سردبیر خبرگزاری رسا که دبیری علمی این نشست را نیز برعهده داشت، در ابتدا با اشاره به این که یکی از مباحث بسیار مهم جایگاه علوم عقلی در حوزه است، اظهار داشت: ما اگر خاستگاه علوم عقلی را حوزه های علمیه می دانیم و معتقدیم علوم عقلی عرصه ای است که اندیشمندان را فعال کرده و آنها را برای پاسخگویی به جامعه بشری آماده می کند باید از متن درس، خارج شویم.

ضرورت نگاه بالادستی به فلسفه

وی تأکید کرد: ما به علوم عقلی باید از حیث علوم درجه دوم از نگاه بالادستی نگاه کنیم؛ به عبارت دیگر باید دید در این مسیر چه راهی رفته ایم؟ چه موانعی داریم؟ چه آسیب هایی داریم و باید چگونه خودمان را چابک کنیم و از ظرفیت های در دسترس استفاده کنیم؟

استادیان در ادامه خاطرنشان کرد: حوزه علوم عقلی همواره مورد بحث و نظر بوده و در دهه های گذشته در اصل بحث دشواری های متفاوتی موجود است که اساتید معززی همچون علامه طباطبایی(ره) با طیف مخالفی در حوزه مواجه بود و سخت گیری که امام راحل نیز با آن مواجه بودند نیز مسأله ای جدی در عرصه علوم عقلی و فلسفه در آن دوران به شمار می رود.

فعالیت های مراکز علمی علوم عقلی درحوزه شایسته تقدیر است

وی با اشاره به وضعیت نسبتا خوب علوم عقلی در حوزه های علمیه معاصر یادآور شد:  امروز درس ها و بحث های فلسفه در حوزه علمیه جاری و ساری است و انجمن های علمی و مؤسسات متعددی در این فضا کار می‌ کنند و مجمع عالی حکمت اسلامی نیز از مراکزی است که در این حوزه با هم افزایی با مراکز علمی دیگر حقیقتا کارهای مفیدی داشته و همایش های خوبی را تا کنون برگزار کرده است که از جمله آن همایش حکیم طهران است.

دبیر علمی نشست جایگاه علوم عقلی در حوزه اضافه کرد: به عقیده ما مجمع عالی حکمت اسلامی انفتاحی برای علاقه مندان به علوم عقلی باز کرده است و همچنین مراکز علمی دیگر نیز کارهای خوبی داشته اند، ولی نباید غافل شویم که همه این پیشرفت ها در سایه امکاناتی است که برای دوستداران علوم عقلی ایجاد شده است.

وی ادامه داد: در حوزه علم و همچنین سازمان علم در عرصه علوم عقلی و فلسفه مباحثی وجود دارد که باید مورد دقت و ارزیابی قرار بگیرد؛ در حوزه مسائل علمی اقوال و نظریات و در حوزه سازمان علم پژوهشگران، نظام تشویق  و تنبیه، مدارج علمی و امکانات و زیرساخت ها قرار دارد.

عقل استوانه انسانیت انسان است

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین رمضانی با اشاره به روایتی از امام صادق(ع) اظهار داشت: ایشان می‌ فرمایند: ستون و استوانه اصلی انسانیت انسان عقل و عقلانیت است که اگر از او گرفته شود دیگر انسان نیست، بر همین اساس حکما مراتب کمالی و تدرجی انسان را بر همین اساس تبیین کرده اند.

وی افزود: اگر این جهت و بعد از انسان گرفته شود، او دیگر انسان نیست، گرچه علوم بر دو قسم عقلی و نقلی تقسیم می‌ شوند و در علوم نقلی نقلیات و علوم مربوطه را بررسی می‌ کنیم و در علوم عقلی عرفان و ریاضیات و طبیعیات و فلسفه و هیأت به بحث و نظر گذاشته می‌ شود؛ اما به یک معنا ما همان منقول خود را نیز باید معقول کنیم.

عضو هیأت مدیره مجمع عالی حکمت اسلامی در ادامه یادآور شد: تا از پایه عقلانیت به علوم نگاه نکنیم، علوم منقول هم قابل پیگیری نیست، اعمال هم بر دو قسم تعقلی و تعبدی تقسیم بندی می‌ شود اما همان تعبد را هم باید از پایگاه عقلانیت استفاده کنیم، تعبدی معقول که عقل روی آن صحه بگذارد ارزش دارد، چراکه تعبد خالی از مبانی عقل مناسب با مقام انسانیت انسان نیست.

وی با اشاره به این که پذیرش تعبدیات بستگی به معقول کردن آن است، ابراز داشت: احکام به دو حکم تکوینی و تشریعی تقسیم بندی می‌ شود که یکی در مقام هستی و دیگری در مقام شریعت است ولی باید تکوین با تشریع پیوند بخورد؛ از این رو با یک اعتبار تکوین در برابر تشریع است ولی با یک اعتبار اساس تشریع، تکوین است همانطور که اساس عمل، تعقل است نه تعبد.

استاد فلسفه و علوم عقلی عنوان کرد: مرحوم حضرت آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی می‌ فرمود: من درست است که معقول را نخوانده ام اما همین منقولی که در اختیار داریم و از آن دفاع می‌ کنیم باید معقول بوده باشد؛ بنابراین ما دو نوع بهره گیری از عقل داریم، نوع اول غیر منظم و مرتب است و دوم عقل قانون مند و منظم است، یعنی همه ما عقلانیت را داریم یعنی مجنون نیستیم ولی گاهی عقل ما معمولی و عرفی است.

عقل نیاز به ضابطه و قانون دارد

حجت الاسلام والمسلمین رمضانی ابراز داشت: آیا عقل در مرحله معمولی کافی است؟ یا این که باید برای آن ضابطه و قانون و برنامه درست کنیم؟ به نظر می‌ رسد عقل نیاز به نظام بندی دارد، بنابراین علوم عقلی، عقلانیت انسان را سامان می‌ دهد و مرتب و منظم می‌ کند.

وی با تأکید بر این که گاهی دو درخت با یک میوه مزه های متفاوتی دارند، ابراز داشت: این مثال را علامه حسن زاده آملی زده بودند که درخت زردآلویی که تحت رسیدگی باغبان و هرس کردن و آب دهی او قرار بگیرد با درختی که هرس نشده و آب منظم به او نرسیده است یقینا یک جور میوه ندارند، از این جهت عقل نیز گاهی نظم و انضباطی ندارد که نمی تواند ارزشمند و تأثیر گذار باشد.

ما در فضای فلسفه دنبال عقلانیت قانون مند هستیم

استاد فلسفه و علوم عقلی در ادامه اضافه کرد: ما در فضای فلسفه دنبال عقلانیت قانون مند هستیم، چه در قسمت الهیات، چه در طبیعیات و چه ریاضیات؛ ما با نظام استدلالی و برهانی و قیاس برهانی پیش می‌ بریم و قضایا را استنتاج می‌ کنیم.

وی خاطرنشان کرد: فلسفه دنبال حق و حقانیت با ابزار عقل و عقلانیت است، حق چیزی است که باید به دست آورده شود، چه حق مطلق و چه حقوق نسبی زیر مجموعه آن؛ چراکه انسان و حیات انسانی با همین مسأله رقم می‌ خورد، از این رو باید اعتراف کرد بدون فلسفه نمی شود حیات انسانی داشت هرچند می‌ شود صورت حیات انسانی را پیدا کرد.

حجت الاسلام والمسلمین رمضانی در پایان این بخش از سخنان خود با بیان این که حوزه های علمیه نیز محکوم به همین حکم خواهند بود، خاطرنشان کرد: حوزه های علمیه نیز جایگاه تعقل بوده و از این رو نمی تواند رویکرد ضعیفی نسبت به فلسفه و علوم عقلی داشته باشد.

دبیر نشست در ادامه به بیان خلاصه ای از سخنان حجت الاسلام والمسلمین رمضانی پرداخت و فرصت جلسه را در اختیار حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه قرار دارد.

خبرگزاری رسا به موضوعات روز توجه خوبی دارد

در ادامه حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه اظهار داشت: باید از خبرگزاری رسا قدردان باشیم که این نشست مهم را برپا کردند و همچنین از استاد بزرگوار حجت الاسلام والمسلمین رمضانی که مباحث مفید و ارزنده ای را بیان کردند و همه این جمع به فیض اکمل رسیدند.

رییس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران در ادامه یادآور شد: خبرگزاری رسا و مراکز این چنینی نسبت به موضوعات مبتلا به و منازعات اندیشه ای غافل نباشند، به عنوان مثال برخی امروز از تمایز مرجعیت و ولایت یا مرجعیت و حکومت سخن می‌ گویند، چون حکومت اسلامی به فتوای مرجعی به نام امام بوده باید ذیل مرجعیت باشد.

وی با اشاره به این که نزاع ذیل قرار دادن مرجعیت نسبت به حکومت نیز مطرح شده است، خاطرنشان ساخت: نگذارید این بحث در فضای حوزوی مطرح شود و بعد از یک سال تازه در نشستی علمی گفت‌وگویی گرفته بشود یا نشود؛ امروز دوگانگی حوزه انقلابی و حوزه سنتی مطرح است که آیا این مسأله درست است؟ یعنی نمی شود از سنت های اصیل حوزه استفاده کنیم و در عین حال انقلابی باشیم؟ بحث های مهمی است که باید سریع تر و به روز نشست هایی برگزار شود و دیگاه های مختلف به بحث و نظر گذاشته شود.

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه عنوان کرد: در مورد موضوع بحث یعنی جایگاه علوم عقلی در حوزه یک بحث توصیفی و یک بحث توصیه ای داریم؛ باید توصیف دقیقی از علوم عقلی در حوزه های کنونی داشته باشیم، چون برخی دغدغه مندان علوم عقلی به گونه ای ابراز نظر می‌ کنند که گویا حوزه چهل یا پنجاه سال پیش است و نمی بینند که امروز رشد قابل توجهی داشته است.

وی ابراز داشت: از آن طرف تهدیدها نیز به شدت جدی است و بعد از توصیف باید توصیه هایی برای ترقی ارائه کنیم؛ وقتی می‌ خواهیم واقعیت عینی را توصیف کنیم باید شناخت دقیقی از ضرورت آن مقوله داشته باشیم، با توجه به این که استاد رمضانی از ضرورت علوم عقلی سخن گفتند من نیز توصیف خود را ذیل این نگاه ضروری بیان می‌ کنم.

توصیف وضعیت فلسفه در دو ساحت عمومی و موضوعی

استاد فلسفه حوزه و دانشگاه با تأکید بر این که نباید واقعیت های موجود خالی الذهن توصیف شود، تأکید کرد: این توصیف در دو ساحت بیان می‌ شود، یکی عمومی و تخصصی آموزشی و پژوهش و دیگری موضوعی؛ در ساحت عمومی وضع حوزه این گونه است که هر طلبه ای منطق مقدماتی و مظفر می‌ خواند و بعد مقداری کتب کلام عقلی را می‌ خواند مثل آموزش عقاید استاد مصباح یا بدایه المعارف؛ هرچند گاهی اخیرا برخی از کتاب های کلامی تدریس می شود که عمدتا کلام نقلی است.

وی ابراز کرد: طلاب در مراحل بالاتر بین بدایه الحکمه و کشف المراد خواندن مخیر هستند ولی حضور و غیابی ندارد؛ این وضع علوم عقلی در ساحت عمومی حوزه است که باید آن را ارزیابی کنیم که مطلوب است یا خیر؟

استاد فلسفه و علوم عقلی در ادامه اضافه کرد: در ساحت تخصصی هم در حوزه کنونی درس های آزاد علوم عقلی فراوان شده که به بیش از 200 کلاس درس می‌ رسد و مباحثی از جمله تفسیر عقل مدار، دروس مختلف فلسفه و کلام  و همین طور گروه های تخصصی آموزشی که در حوزه های علمیه شکل گرفته از جمله آن است.

وی خاطرنشان کرد: به صورت تخصصی در سطوح دو و سه کلاس های فلسفه دنبال می‌ شود و در برخی مراکز حوزوی و دانشگاهی رشته های علوم عقلی در مقاطع ارشد و دکتری دانش پژوهانی دارد که از جمله آنها مؤسسه امام خمینی(ره) است که هم کلام و فلسفه دین و هم فلسفه اسلامی به طلاب با رویکرد دانشگاهی آموزش داده می‌ شود یا مؤسسه امام صادق(ع) حضرت آیت الله سبحانی که کلام عقلی به صورت تخصصی آموزش داده می‌ شود.

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه با بیان این که گروه های پژوهشی زیادی در حوزه در عرصه فلسفه و علوم عقلی در حال تلاش هستند، خاطرنشان ساخت: کلام و فلسفه و دین پژوهی در مراکزی از جمله پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و همین طور مراکز علمی دیگر مورد نقد و بررسی و تدقیق قرار می گیرد.

برخی آثار تولید شده در فلسفه کم نظیر است

وی تصریح کرد: برخی آثار تولید شده در حوزه فلسفه و علوم عقلی بی نظیر یا کم نظیر بوده است؛ از همه مهمتر تأسیس مجمع عالی حکمت است که به توصیه مقام معظم رهبری شکل گرفت و با اجتماع اساتید فرهیخته توانسته یک شبکه فلسفی را ایجاد کند و تا حدودی اساتید که تدریس دارند از این کانال تأیید می‌ شوند.

رییس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران در ادامه یادآور شد: از حیث ساحت موضوعی هم باید بگوییم در گذشته حوزه های علمیه فلسفه اولی را دنبال می‌ کردند یعنی از سال های قبل از انقلاب و بعد از انقلاب فلسفه اولی تدریس می‌ شد مثل جلد سوم اشارات و تنبیهات خواجه ولی طبیعیات این کتاب مورد بحث قرار نمی گرفت، یا بیشتر حکمت اشراق و آثار حکمت متعالیه مثل الشواهد الربوبیه یا اسفار تدریس می‌ شد.

وی با اشاره به این که این آثار امروز هم در حوزه به صورت آزاد و تخصصی تدریس می‌ شود، ابراز کرد: برخی اساتید مقید هستند که حتی کتاب های نسبتا گمنام را تدریس کنند، البته در بخش پژوهش آثار میرداماد نیز تحقیق می‌ شود ولی آموزش دادن آن مرسوم نیست، هرچند پژوهشگران از آن استفاده می‌ کنند.

استاد فلسفه و حکمت اسلامی اتفاق جدید در دو دهه اخیر را تأسیس گسترش فلسفه های مضاف در حوزه دانست و عنوان کرد: در حقیقت فلسفه های مضاف از حوزه های علمیه به دانشگاه سرایت کرد؛ فلسفه مضاف یعنی کاربست فلسفه اولی در  مکاتب فلسفی در علوم و امور مختلف پیگیری شود، به عنوان مثال در بحث فلسفه علوم انسانی مبانی معرفت شناسی و هستی شناسی علوم انسانی بررسی می‌ شود و به همین جهت اگر در فضای دانشگاهی علوم انسانی اسلامی یک مقبولیت نسبی پیدا کرده به همین دلیل است.

فلسفه علوم انسانی باید جایگاه خود را پیدا کند

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه ابراز داشت: تفکری که در حوزه نسبت به فلسفه علوم انسانی موجود است این است که باید مبانی معرفت شناسی و هستی شناسی در علوم انسانی حاکمیت پیدا کند، همچنین مباحثی از جمله فلسفه فقه در گذشته رنگ وبویی نداشت ولی امروز هم تدریس می‌ شود و هم پژوهش در مورد آن شکل می‌ گیرد.

وی با تأکید بر این که ده ها کتاب در مورد فلسفه فقه منتشر شده است، یادآور شد: این نشان می‌ دهد در حوزه علمیه به لحاظ موضوعی فلسفه های کاربردی شکل گرفته است؛ حتی فلسفه خود فلسفه اسلامی نیز شکل گرفته یعنی نگاه فلسفی به خود فلسفه نیز تأسیس شده است، بنابراین به طور کلی در واقع توصیف ما این است که در ساحت عمومی حوزه، علوم عقلی اتفاق تقریبا چشم گیری نداشته است.

استاد فلسفه و علوم عقلی در بخش پایانی سخنان خود در این قسمت اضافه کرد: در بخش ساحت تخصصی چه در آموزش و چه در پژوهش و چه در زمینه فلسفه اولی و موضوعات کاربردی و فلسفه های مضاف تغییر چشم گیری در حوزه پیدا شده و آموزش های نو و ابتکاری در حوزه دیده می شود و سیر تکاملی به طور کامل دیده می‌ شود.

پاسخ حجج اسلام رمضانی و خسروپناه به سؤال یکی از حاضران

استادیان در ادامه به بیان خلاصه سخنان دکتر خسروپناه پرداخت و فرصت را در اختیار یکی از حاضران نشست برای طرح پرسش خود و تبیین حجت الاسلام والمسلمین رمضانی قرار دارد.

حجت الاسلام والمسلمین رمضانی در این بخش در پاسخ به سؤال یکی از حاضران مبنی بر این که آیا توجه صرف به علوم عقلی و تبیین جایگاه والا برای آن موجب بدانگاری به آیات قرآن و بی استدلال شمردن آنها نمی شود؟ اظهارداشت: وقتی مبانی یک امر را به طور معقول پذیرفتیم به طور طبیعی نتایجی که بر آن مترتب است را نیز خواهیم پذیرفت و در ادامه نوبت به بررسی دقیق می‌ رسد، اگر مبانی آیات قرآن از پایگاه عقلانیت پذیرفته شود نتایج هم قابل پذیرش است.

وی تصریح کرد: به عنوان مثال اگر داستان حضرت موسی و خضر را در قرآن کریم مورد توجه قرار بدهیم، خضر یک معلم الهی و حضرت موسی طبق دستور خدا شاگرد او در مسیر است که وقتی از نظر عقلی قبول کرد که خضر فرستاده خدا و معلم او است، به موسی اشکال وارد است که چرا در برابر آن چه خضر انجام داد ایراد گرفت؟ در حالی که فضای عمومی را می‌ دانست.

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه نیز در ادامه با اشاره به سؤال این طلبه حاضر در نشست افزود: در باره سؤال می توان یک جواب نقضی و یک جواب حلی بدهیم؛ اولا همه قبول داریم که آیات قرآن آن گونه که فقها به استنباط مسائل فقهی می‌ پردازند نپرداخته است، بنابراین طبق نظر شما باید فقه را هم کنار بگذاریم در حالی که این حرف را نمی زنیم و جواب حلی این است که مگر تنها منبع معرفت ما قرآن است؟ سنت هم منبع معرفت است.

مباحث فلسفی از صدر اسلام بوده است

رییس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران در ادامه یادآور شد: امیرمؤمنان در ارتباط با پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: ظهور پیامبر گرامی اسلام(ص) موجب پیدایش دفائن عقول شد؛ بله در آن زمان اصل استحاله اجتماع نقیضین شاید در کلام معصومین دیده نشود ولی نمونه های آن در امثله زیاد است، اصلا چرا امام باقر(ع) هشام بن حکم را تربیت می‌ کند؟ ما برای صحبت با دنیای امروز جز از طریق استدلال و عقل و فلسفه راهی نداریم، از این رو باید منقولات نیز تبیین عقلانی شود.

وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به آسیب های حوزه حکمت و علوم عقلی و فلسفی در حوزه های علمیه خاطرنشان کرد: یکی از آسیب ها و نقدهای موجود این است که ما در حوزه گرفتار یک نگاه افراط و تفریط شده ایم؛ شاید طرفداران و مخالفان فلسفه به ما بتازند ولی در بین طرفداران فلسفه مطلب نانوشته ای است که همه باید فلسفه بخوانند، این چه مبنایی دارد؟

فلسفه خواندن ویژه افراد خاص و با استعداد است

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه عنوان کرد: در مقابل عده ای می‌ گویند هیچ کس نباید فلسفه بخواند یا شاید حکم به حرمت آن هم بدهند؛ باید بدانیم که همواره سنت حوزه این بوده که فلسفه را به افراد باهوش و با استعداد آموزش می‌ دادند، همچنانکه ابن سینا وصیت کرده بود که همه نباید فلسفه بخوانند چون همه هوش و استعداد این درس را ندارند.

وی ابراز داشت: خواندن معقول کار سختی است و هرکسی توانایی آن را ندارند و اگر فردی توانایی و ظرفیت مباحث معقول را نداشته باشد و وارد این عرصه شود گاهی اوقات دچار الحاد و کفر نیز می‌ شود؛ بله رشد عقلانیت در حوزه لازم است اما آموزش همگانی آن برای همه طلاب در سطح عمومی ضرورت ندارد.

استاد فلسفه و علوم عقلی با تأکید بر این که آسیب دوم ارزش فلسفه برای فلسفه است، خاطرنشان کرد: گاهی اوقات غایت فرد طلبه یا استاد این است که اسفار را خوب بفهمند و درس بدهند در حالی که در گذشته فلسفه دقیقا در طبیعیات، ریاضیات و حکمت عملی حضور داشت؛ به عنوان مثال وقتی به کتاب قانون در طب بو علی سینا مراجعه کنیم متوجه می‌ شویم از هیأت و فلسفه اولی استفاده کرده است.

وی در ادامه بیان کرد: اصول فلسفی در حل مسائل ریاضی، هیأت و موسیقی و حکمت کاربست دارد، همین طور در علم کیمیا یا علم زراعت که در طبیعیات قدیم بوده از مسائل فلسفی استفاده می‌ شده است؛ امروز سؤال این است که 200 درس فلسفه حوزه چه کاربستی در مسائل فلسفی و عملی دارد؟ یا این که خودش فی نفسه قداست پیدا کرده است؟

در حوزه با سه جریان عقلی معارض مواجهیم

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه خاطرنشان کرد: در دنیای امروز نمی شود حصاری به دور حوزه ببندیم و بگوییم فلسفه و علوم عقلی کار خود را انجام بدهد، از این رو امروز ما با سه جریان عقلی معارض مواجه هستیم؛ یک جریان، جریان مکاتب فلسفی غرب است مثل اگزیستانسیالیسم یا فلسفه تحلیلی غربی و نئوکانتی است، علیتی که فیلسوف تحلیلی تبیین می‌ کند دقیقا با تعریفی که ما از علیت در حکمت مشاء یا متعالیه داریم تعارض دارد.

وی با بیان این که حوزه نسبت به این جریان ها توجه ندارد، ابراز کرد: جریان دوم، فلسفه های مضاف در امور و نه علوم مثل فلسفه ورزش، طنز، سینما و امثال آن است، چرا عده ای از سیاستمداران ما نمی خواهند از راهبردهای تعلیم و تربیت اسلامی استفاده کنند؟ و می‌ خواهند از 2030 بهره بگیرند، یا در حوزه پولشویی می‌ خواهند از cft  استفاده کنند؟ نمی شود گفت همگی با انقلاب و دین و دیانت مخالف هستند، بلکه عده ای از استادان دانشگاه که به این سیاستمداران جهت می‌ دهند ذهنشان مملو از فلسفه های مضاف غربی است.

رییس مؤسسه حکمت و فلسفه ایران در بخش دیگری از سخنان خود تصریح کرد: جریان سوم روشنفکران جهان عرب و ایران هستند مثل محمد آرکون یا محمد حنفی که دغدغه اصلی آنها تجدید در دین و اسلام بر اساس یک سری تئوری های فلسفی است که روی روشن فکران دینی ما نیز تأثیر گذاشته اند.

وی افزود: با توجه به این آسیب ها چند راهکار بیان می‌ کنیم؛ اولا پیشنهاد می‌ کنم برای ساحت عمومی حوزه در راستای عقلانیت و عقلانی سازی علوم اسلامی تلاش کنیم یعنی کلام عقلانی طلاب تقویت شود نه این که همه بدایه و نهایه بخوانند، چون همه باید در مسائل کلامی رشد خوبی داشته باشند نه فلسفه محض.

در فضای عمومی حوزه کشف المراد بر بدایه ترجیح دارد

حجت الاسلام والمسلمین خسروپناه در ادامه یادآور شد: من عقیده دارم در عرصه عمومی حوزه کشف المراد بر بدایه ارجحیت دارد چون کتاب اول منبعی کلامی عقلی است و منبع دوم یک کتاب فلسفی محض که دومی برای همه لازم نیست؛ بله مبادی کلی فلسفی از جمله منطق و معرفت شناسی و البته کلام عقلانی و مبانی عقلانی که بر فقه حاکم است، برای طلبه ها در حد معمول لازم است.

وی عقلانی سازی علوم اسلامی از جمله فقه و اخلاق را ضرورتی غیر قابل انکار برشمرد و خاطرنشان ساخت: پیشنهاد دوم ما این است که رویکرد کاربردی سازی فلسفی جدی گرفته شود؛ فلسفه اسلامی در ساحت تخصصی رشد پیدا کرده است که شاید نیاز به توسعه هم داشته باشد، اما باید تلاش کرد که فضلای علوم عقلی، علوم عقلی را برای خودش نخوانند بلکه فلسفه را برای پاسخ به نیازهای جامعه امروز فرابگیرند.

استاد فلسفه حوزه و دانشگاه عنوان کرد: ما چند نفر داریم که از حکمت در حوزه فرهنگ و حوزه علوم انسانی و اجتماعی و علوم جامعه شناسی و روانشناسی و اقتصاد استفاده کرده است؟ آن کسی که CFT را تنها راه حل مسائل اقتصادی می‌ داند، مبتنی بر تفکرات فلسفی خاصی این حرف را می‌ زند؛ از دوستان ما فردی مباحث فلسفه طنز را از غرب گرفته و بر حکمت اسلامی عرضه کرده که کاری کاربردی برای رسانه و به ویژه صدا و سیما است و ما اعتقاد داریم این گونه کارها باید در حوزه ترویج شود.

وی با اشاره به لزوم تدوین فلسفه کودک خاطرنشان کرد: این کار نیز از مسائل جدی حوزه فلسفه و علوم عقلی است که البته کارهایی دراین زمینه شکل گرفته و می تواند در آینده کودکان تأثیرات زیادی داشته باشد، این آثار برای خانواده ها، مدرسه و آموزش و پروش نیز قابلیت عرضه دارد.

فلسفه غرب بیشتر وارد حوزه عمل شده است

درادامه حجت الاسلام والمسلمین رمضانی به ایراد سخنرانی بخش پایانی سخنان خود پرداخت و ابراز داشت: در فضای کاربردی سازی فلسفه که بعدی دیگر از همان سخن دکتر خسروپناه است باید به نکته مهمی اشاره کنیم؛ در سنت فلسفه خودمان که به دو قسم عملی و نظری تقسیم بندی می‌ شود، بزرگان عرصه فلسفه ناظر به کاربردی سازی آن در سه حوزه فرد و خانواده و جامعه به بایدها و نبایدها پرداخته اند ولی هنوز جای کار زیادی وجود دارد.

وی با تأکید بر این که متأسفانه در شرق بیشتر به سمت بودها و نبودها یا هست ها و نیست ها رفته اند، خاطرنشان کرد: در حکمت مشاء یا صدرایی نسبت به این حوزه کارهای زیادی صورت گرفته و به همین نسبت در حوزه فلسفه عملی یعنی بایدها و نبایدها غربی ها بیشتر کار کرده اند و عمده کار خود را در این حوزه سرمایه گذاری کرده اند.

استاد فلسفه و علوم عقلی در ادامه اضافه کرد: ما باید با توجه به نیازهای زمان آن را توسعه بدهیم و برای نزدیک شدن به اهداف بدون حمایت بزرگوران حوزه امکان پذیر نیست، اگر از ناحیه بزرگان حوزه یعنی مراجع ما حمایت و تأیید را داشته باشیم قطعا در این زمینه موفق خواهیم بود ولی بی تفاوتی و یا مخالف و مقاومت قطعا نمی توانیم به توفیقی برسیم.

فلسفه اسلامی جهانی سازی شود

وی خاطرنشان کرد: در فضای تخصصی حوزه کارهای خوبی صورت گرفته ولی برای جهانی شدن وثمردهی فلسفه اسلامی از این حمایت ها و پشتیبانی ها بی نیاز نیستیم؛ بزرگان حوزه یا حمایت می‌ کنند، یا بی تفاوت هستند و یا مخالف می‌ کنند که قسم دوم و سوم باید اصلاح شود.

حجت الاسلام والمسلمین رمضانی با اشاره به لزوم دقت در گزینش طلاب برای ورود به حوزه خاطرنشان ساخت: ما باید در همان آغاز استعداد شناسی کنیم، گاهی فردی فقط در بعد فقه، یکی در تاریخ، یکی تفسیر، دیگر در حوزه سخنرانی و تبلیغ و برخی در حوزه مسائل فلسفی استعداد دارند که می‌ توان با کار و زحمت و پرورش ویژه به نتایج درخشانی دست پیدا کنیم.

وی تصریح کرد: باید از عقل در علوم نقلی نیز کمک بگیریم و در فضای نقل نسبت به این مسأله حساسیت نشان بدهیم، چراکه اگر عقل ستون و استوانه مهم شخصیت انسانی باشد نمی توانیم در فضای دین و دیانت و اخلاق از آن بهره نگیریم چون عقل اولین نعمت خدا به انسان بوده و دین و حیاء بعد از آن آمده است.

عضو هیأت مدیره مجمع عالی حکمت اسلامی گفت: شرع ثمره ای است که بر درخت عقل می‌ روید چون پیامبر گرامی اسلام(ص) که به عنوان شارع مقدس مطرح است را عقل کل می‌ دانیم، به همین جهت خوب می‌ تواند حقایق را تشخیص بدهد و چه چیزی باید بشود و چه کاری نباید انجام بشود.

در پایان و پس از جمع بندی نشست توسط دبیر علمی برخی از حضار در نشست به بیان نقطه نظرات خود پرداختند که از این میان می توان به لزوم به رسمیت شناخته شدن دروس خارج فلسفه و کلام، توجه به کتاب های اصیل فلسفی، اشراف اساتید برجسته بر تدوین متون علوم عقلی و توجه به رابطه علوم عقلی و نقلی اشاره کرد./1330/ز۵۰۱/ج

گزارش از داود جعفری